GIỚI THIỆU KHÁI QUÁT.
 
Khánh Hoà là xứ trầm hương,
Non cao, biển rộng người thương đi về,
Yến sào thơm ngọt tình quê,
Sông sâu đá tạc lời thề nước non. ( Ca Dao Khánh Hoà)

Lời Ca Dao thân thương chan chứa tình quê hương ấy không biết đã được bắt đầu ngâm vang trong dân gian Khánh Hoà từ lúc nào, nhưng có thể nói nó đã thấm vào tận sâu thẩm trái tim những người con dân được sanh ra ở vùng đất này. Ngoài những nét đặc trưng chan chứa hương thơm ngọt ngào ấy, tình người nơi đây cũng khiến cho không biết bao nhiêu du khách phải xao xuyến lòng khi đến viếng thăm vùng đất hiền hoà này. Hình như thiên nhiên đất trời được tích tụ nơi đây để rồi ban tặng cho chốn này rất nhiều thứ như thế. Cái phong phú  về những thứ đặc sản của biển sâu, của suối thẳm, của rừng cao, và của lòng người không chỉ có giá trị quí hiếm mà còn hiền hoà biết bao. Trong những báu vật ấy không thể không nói đến những cảnh đẹp nên thơ của vùng đất yên hoà và cuộc sống bình dị đáng yêu này. Một trong những nhân tố tạo nên những giá trị này đó là sắc thái tâm linh Phật giáo, từ lâu đời đã ảnh hưởng rất đậm nét tô điểm cho cả cái đẹp phong cảnh lẫn cái đẹp nếp sống đối với con người Khánh Hoà. Ở đây xin được giới thiệu về một danh lam thắng cảnh Phật Giáo được xếp vào hạng bậc nhất ở Khánh Hoà không chỉ với nét đẹp danh lam mà còn có ảnh hưởng rất lớn đối với tín ngưỡng Phật giáo cho cả Khánh Hoà và còn hơn thế nữa.

SƠ LƯỢC LỊCH SỬ CHÙA

Người dân Nha Trang có câu Ca Dao:
Ai về viếng cảnh Khánh Hoà,
Long Sơn nên ghé, Tháp Bà đừng quên,
Kim thân Phật tổ nhớ lên,
Nhìn ông Phật trắng ngồi trên lưng trời.

Nói đến cảnh đẹp Nha Trang không thể không nói đến Chùa Long Sơn. Và những ai đã từng đến Nha Trang rồi thì không thể không biết đến danh thắng này. Có thể nói, Chùa Long Sơn với Kim Thân Phật Tổ chính là biểu tượng cho cái đẹp của Thành Phố nên thơ này.

Chùa Long Sơn tọa lạc ở số 20 đường 23 tháng 10, phường Phương Sơn, nằm dưới chân đồi Trại Thủy, thành phố Nha Trang. Chùa hướng mặt về phía Nam. Phía trước là huyết mạch giao thông chính gồm cả tuyến đường sắt lẫn đường bộ được xem như là cửa ngõ đi vào trung tâm Thành Phố. Du khách đi từ Nam ra Bắc hay từ Bắc vào Nam dù có dừng chân ghé thăm Nha Trang hay không thì ngồi trên xe cũng có thể nhìn thấy Chùa Long Sơn với Kim Thân Phật Tổ ngự trên lưng đồi Trại Thuỷ này. Không những thế, cả đường thuỷ hay đường hàng không cũng vậy, dù ở bất kì vị trí vùng biển hay vùng trời nào nằm trong địa phận Nha Trang cũng đều thấy rõ Kim Thân Phật Tổ trắng ngời ngự toạ uy nghiêm trên lưng trời
.
Lúc đầu, chùa Long Sơn có tên là Đăng Sơn Tự, được dựng trên núi vào năm 1886 do Hòa thượng Thích Ngộ Chí (1856 - 1935) trụ trì. Hoà thượng pháp danh là Phổ Trí ( thuộc dòng Thiền Lâm tế đời thứ 39), tên tục là Nguyễn Tâm Văn Nghi, người làng Vinh Điềm, huyện Vĩnh Xương, tỉnh Khánh Hòa. Ngài sanh ra trong giai đoạn đất nước gặp nhiều nhiễu nhương, những phong trào kháng Pháp bùng lên rầm rộ. Ngài đã  tham gia phong trào chống Pháp một thời gian, và sau Ngài phát tâm xuất thế đi tu. Ban đầu, chùa là một căn nhà mái tranh vách lá nằm trên đỉnh đồi Trại Thủy (ngay tại vị trí Phật Trắng bây giờ) với tên gọi là Đăng Sơn tự. Năm Canh Tý 1900, chùa bị sập hoàn toàn sau trận bão mạnh, nên tổ khai sơn chùa quyết định dời chùa xuống chân đồi Trại Thủy như ngày nay. Khi dời xuống chân đồi, Hoà Thượng Ngộ Chí cho xây ngôi chùa nhỏ một gian hai chái rồi đổi tên chùa từ Đăng Sơn tự thành Long Sơn tự. Hoà Thượng vốn theo học nghề mộc, biết chạm trổ, nên đã tự tay làm bảng hiệu “Long Sơn tự- Duy Tân Giáp Dần”, tạc 3 tượng (Phật Thích Ca, Di Lặc và Đại Trí Văn Thù), mõ hình cá chép… Hiện nay, mộc bản và mõ hình cá chép của Hoà Thượng còn được lưu giữ tại chùa. Năm 1936, tuân theo di nguyện của Hoà Thượng Ngộ Chí , gia tộc họ Nguyễn đã hiến cúng toàn bộ tài sản của chùa Long Sơn cho Hội An Nam Phật học để làm trụ sở chấn hưng Phật giáo Khánh Hòa. Chùa trở thành trụ sở của Giáo hội Phật giáo Khánh Hòa từ đó đến nay. Năm Bảo Đại thứ 14 (1938), chùa được vua ban “Sắc tứ Long Sơn tự”. Chứng tỏ, lúc bấy giờ Long Sơn đã trở thành một ngôi chùa danh tiếng, có phạm vi ảnh hưởng rộng trong đời sống tinh thần nhân dân và Phật tử Khánh Hòa. Từ khi được thành lập đến nay, chùa trải qua các đời trụ trì : Hòa thượng Thích Ngộ Chí (từ 1886 đến 1935), Thích Chánh Hóa (từ 1936 đến 1957), Hoà Thượng Thích Chí Tín (từ 1957 đến nay).

Năm 1940, chùa được trùng tu do công lao chính của Hội trưởng Tôn Thất Quyền và Phật tử Võ Đình Thụy. Năm 1968, do chiến tranh tàn phá, chùa bị sạt mái ngói. Năm 1971, Chùa được trùng tu lại theo họa đồ của kiến trúc sư Võ Đình Diệp, mãi đến năm 1975 thì công tác trùng tu mới hoàn mãn. Đặc biệt, công tác trùng tu này được hoàn mãn là nhờ vào sự đóng góp từng viên gạch, từng nắm gạo nhỏ của toàn thể Phật tử địa phương. Việc làm tuy nhỏ nhưng giá trị khó có thể nói hết được. Khuôn viên nội tự có chiều rộng 44.5m, chiều dài hơn 72m, được kiến trúc theo hình chữ Công (chữ Hán)- lối kiến trúc thường gặp trong các ngôi chùa cổ. Chánh điện rộng 1.670m2, có thể chứa hàng trăm người.­­ Điện Phật được bài trí đơn giản nhưng rất tôn nghiêm. Nơi án giữa chỉ thờ độc tôn đức Bổn sư. Phía trước có thờ tượng Bồ Tát Chuẫn Đề được chạm khắc rất tinh xảo. Khu tôn trí án thờ là một khoảng bệ rộng cao cách biệt và là nơi dành cho Chư Tăng hành lễ, khu phía dưới trước là dành cho Phật tử. Gian thờ chư vị Tổ sư nằm phía sau điện thờ Phật. Hai bên mé lối lên trên bệ án cao có đấp phù điêu tượng Quán Thế Âm Bồ Tát và Đại Thế Chí Bồ Tát. Đông lang và Tây lang là những dãy Tăng xá, nơi sinh hoạt của Tăng chúng, văn phòng họp mặt của chư Tăng trong những ngày lễ. Nói chung kiến trúc bên trong không cầu kì như những ngôi chùa cổ, mà có phần hơi giống một ngôi giảng đường.Với nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc tuy mang đậm dấu ấn hiện đại, nhưng vẫn giữ được vẻ tĩnh mịch, tôn nghiêm nơi cửa Phật nhờ sự phối hợp tuyệt vời giữa công trình kiến trúc với cảnh quan thiên nhiên. Có thể nói, cảnh trí của chùa thật cao sáng,và đẹp đẽ vô cùng. Tuy nằm trong chốn đô hội phồn ba của phố xá nhưng vẫn toát lên nét ly trần thoát tục và vẫn giữ được vẻ thanh u tĩnh mịch của cảnh thiền môn. Chùa mang nét kiến trúc trang nghiêm cổ kính theo kiểu thức Á Đông. Tuy không nguy nga kiểu cách như các chùa khác ở xứ Huế hay miền Trung nói chung, nhưng Chùa Long Sơn vẫn thể hiện được những nét đặc trưng vốn có của nó.

Từ chùa Long Sơn có đường dẫn lên lưng đồi pho tượng Kim thân Phật Tổ nơi đỉnh. Tượng được xây dựng bằng bê-tông ngay trên nền cũ của chùa Long Sơn. Việc đúc tượng được khởi công năm 1964, hoàn thành năm 1965, do Thượng tọa Thích Đức Minh, lúc đó là Hội trưởng Tỉnh hội Phật giáo Khánh Hòa và điêu khắc gia Kim Điền thực hiện. Đây là công trình đánh dấu thắng lợi cuộc đấu tranh vì đạo pháp dưới chế độ gia đình trị Ngô Đình Diệm. Tượng có chiều cao từ mặt bằng lên 24m, từ đế lên 21m , phần tượng cao 14m, đài sen 7m, đường kính đài sen 10m. Trước Phật đài có cặp rồng, chiều dài 7,20m. Trên đỉnh đồi Trại Thủy, Kim thân Phật Tổ với dáng ngồi uy nghiêm thư thái giữa trời xanh mây trắng lững lờ, với nét mặt từ hoà và nụ cười thanh thoát điểm nhẹ trên môi. Chung quanh đế Phật đài là những bức phù điêu đấp nổi chân dung hình 7 vị Thánh tử đạo hi sinh bảo vệ Phật giáo dưới thời chính quyền Ngô Đình Diệm. Trong lòng tượng còn có một chổ thờ Phật để cho người có tâm vào đốt nhang khấn nguyện. Đến với đỉnh đồi Trại Thủy nơi có pho tượng Phật Tổ đang ngồi, du khách có thể nhìn thấy toàn cảnh Nha Trang với những cảnh sắc thiên nhiên lộng lẫy. Người có duyên lành được đến chiêm bái mới thấy đủ những điều quí báu không thể tả hết. Đứng phía sau Kim Thân, hoặc đứng chiêm bái từ nhiều phía ở triền núi, ai cũng thấy Kim Thân đã tỏa ra đủ đức lành: Bi- Trí -Dũng. Từng nếp y đắp trên Kim Thân sống động như chính Đức Như Lai đang thị hiện. Khi chiều về, ánh thái dương rọi chiếu, tưởng như muôn vàn hào quang rực rỡ đang toả phóng cả một vùng trời rộng huyền diệu.

Nói đến những pho tượng Phật là nói đến cả một pho ý nghĩa triết học. Tượng, tranh vẽ các Đấng Chí Tôn thường cùng đường nét, diện mạo, phần nhiều đều nhìn thẳng. Nhưng tượng Phật ở mỗi phương đều mang những nét riêng biệt. Cùng tượng Đức Thích Ca, nhưng tượng ở Ấn không giống ở Miến, ở Thái, càng không giống ở Nhật Bản, Trung Hoa hay Việt Nam. Đặc điểm này nói lên tùy căn cơ, tâm thức mỗi dân tộc khi Ánh Đạo Vàng phổ biến. Hiểu như vậy mới thấy pho Kim Thân Phật tại Thích Ca Phật Đài thể hiện trọn vẹn đường nét đặc thù dân tộc Việt Nam  nói chung và của Nha Trang nói riêng như thế nào.

Nhìn toàn cảnh, chùa Long Sơn có địa thế rất đẹp, lại thuận tiện cho khách tham quan. Chùa được dựng trên một khu đất cao, thoáng mát, cây cối xanh tươi, nằm bên cạnh đường giao thông và phố xá đông đúc mà giữ được vẻ thâm u, tĩnh mịch. Những dãy nhà làm học viện, văn phòng, tịnh thất hợp với ngôi chùa đồ sộ, tạo thành một cấu trúc hoàn chỉnh ẩn bóng dưới những hàng cây Bồ đề cao lớn, cành lá sum suê cùng những rạng cây kiểng bao quanh toả che bóng mát. Những cội Bồ Đề này là chính Hoà Thượng Narada từ Tích Lan mang sang Việt Nam tặng trồng nơi đây. Cội Bồ Đề hơn 40 năm trước vừa bằng cườm tay, nay cũng đã thành một đại thụ, cành lá sum xuê phủ bóng từ bi che mát cả chốn thiền môn và là nơi thiêng liêng để cho khách hành hương chiêm bái.

Trong cõi đời thường ấy, chùa Long Sơn còn là một ngôi chùa có nhiều “báu vật” do trong quá trình phát triển, chư vị tiền bối ở chùa cùng tín đồ góp công tạo dựng. Tượng Phật Bổn Sư thờ nơi chính điện trong chùa được đúc bằng đồng, cao1.6m, nặng 700 ký.  Vòng ra phía sau, đi theo con đường  bậc cấp với 150 bậc, sẽ gặp từng cảnh quan lạ. Ngay sau lưng chuà là tượng Phật Thích Ca nhập niết bàn, chỉ vừa mới được xây dựng vào năm 2003. Tượng dài 20 mét, cao 6 mét. Làm phông cho tượng là một bức tường đá màu trắng pha chút xanh nhạt có đấp hình 36 vị La Hán ngồi hầu tạo nên một khung cảnh trang nghiêm tĩnh lặng. Cùng với con đường đá dẫn lên Kim Thân Phật Tổ, ngay lưng chừng đồi có một gác chuông với Đại Hồng Chung nặng 1.500 kg. Tiếng  chuông nơi đây ngày hai buổi sớm tối vang ra cả những vùng lân cận và cả Thành Phố yên tĩnh này. Tiếng chuông bao giờ cũng gây nhiều cảm hứng cho nhiều nhà thơ nhà văn mộ đạo cảm khái thành thơ:

THÂM U
Thoảng tiếng chuông chùa vọng
Bóng đèn khuya rung rinh
Nao nao lòng giếng quạnh
Hơi thu tràn hư linh.(Mộng Ngân Sơn- Quách Tấn )

Hay Phạm Công Thiện, lúc tu tại Phật Học Viện Trung Phần ( 1962-1964 )ở đồi Trại Thuỷ này cũng có làm bài thơ tức cảnh như vầy:
Mưa chiều thứ bảy tôi về muộn
Cây khế lưng đồi trổ hết bông.
Hồi chuông chùa vọng luân hồi
Chim chiền chiện hót ngang trời đau thương
Trùng dương nằm đợi vô thường
Đồi cao bặt gió hai đường âm u…

Và cũng thế, khi mọi hoạt động của con người đã ngừng nghỉ sau một ngày lao động hay bôn ba với cảnh phong trần- đêm tĩnh mịch với phút giây lắng động, từ nơi đây vang vọng âm ba ngân xa tiếng chuông thức tỉnh:

Mây nước nhiễm phong trần,
Nơi đâu tình cố nhân,
Những đêm buồn tỉnh giấc,
Chùa cũ tiếng chuông ngân.( Xứ Trầm Hương)

Và cứ như thế tiếng chuông chùa ngân xa như giục lòng người tìm về bến Giác, trút bỏ mọi phiền não, sân si của kiếp nhân sinh.

Ngược lên hướng đồi phía Tây với con đường nhỏ dẫn đến khu Tháp của chư vị Tổ sư và những vị cao Tăng đã dừng chân hành đạo tại Khánh Hoà. Chính nơi vùng đồi thiêng này, là nơi lí tưởng cho sự nghiệp hành đạo của bao vị cao Tăng của khắp nơi từ Huế, Quảng  Trị, Phú Yên, Phang Rang, hay từ Miền Nam đến. Trong đó phải nói đến những vị cao Tăng bậc nhất đã có công rất lớn trong sự nghiệp giáo dục Phật giáo như Hoà Thượng Thích Trí Nghiêm, Hoà Thượng Thích Đỗng Minh, Hoà Thượng Thích Trừng Sang…Đây là những bậc Thạch trụ đã một thời ươm mầm giải thoát nơi Phật Học Viện Trung Phần, và đã trú ngự mãi mãi nơi vùng đất thiêng này. Phủ tàng che mát nghiêm trang cho những toà tháp này là những cội cổ thụ phủ bóng hàng trăm năm mang đậm nét Tòng Lâm cổ kính.

Ngoài ra, nơi đây còn có một cảnh đẹp hữu tình khác nữa không thể bỏ qua. Đó là hoa viên bên phải con đường vào chùa.

Hoa viên Long Sơn vốn là một bãi đất hoang với ao nước đọng ô nhiễm án phía trước vẻ đẹp thanh tịnh của ngôi chùa. Ngày hôm nay, như một đóa sen vươn lên từ vũng lầy, hoa viên chùa Long Sơn đã trở thành một thắng cảnh quen thuộc với nhiều người. Hoa viên chùa Long Sơn có lối bài trí giản dị chịu ảnh hưởng Thiền Tông. Đây chỉ là một hoa viên nhưng gói gọn đủ cả cảnh nước non sơn thuỷ hữu tình thu nhỏ tựa như một bức tranh thiên nhiên sinh động. Cây cối tự nhiên, không hàng không lối, tựa như cây cỏ đá hoa tự nhiên mọc lên, nhô lên mà cho nét đẹp vậy! Đang ngắm cây này, mắt lại thấy thấp thoáng hoa nọ ở đầu kia. Đang chiêm ngưỡng chậu hoa trước mắt, lại trông thấy đầu kia cành sen vươn lên như vẫy gọi. Càng xem ngắm, khách càng bị lôi cuốn, cứ muốn khám phá thêm mà không hề vơi đi hứng thú, cũng không hề nhàm chán. Càng ngấm thì lòng càng lại thấy vơi đi những nặng nề của cảnh trần gian tựa như đang hưởng tận một sự thanh thoát của cảnh siêu tục. Ở đây có những cây sung, thiên tuế và đặc biệt là cây Sa La ấn Độ, loại cây sinh sống, tỏa bóng râm trong khu vườn mà Đức Thích Ca Mâu Ni nhập Niết Bàn, trong kinh có ghi là Sa La Song Thọ.

Nằm giữa những hoa lạ cây quý, đầu kia là một hồ cá hình bầu dục, đầu này là một hồ cá khác hình trái xoài, cả hai đều có hòn non bộ trông như núi thật, cảnh thật. Một hồ sen rộng, rất thoáng mát nằm bọc phía sau vườn hoa. Tại nhà trưng bày, một nhà sàn bày biện những rễ cây độc đáo, một nhà sàn nghỉ ngơi... tất cả đều rất hòa hợp với cảnh sắc yên lành, thâm trầm của vườn hoa. Đặc biệt là vẻ đẹp của tượng  Thích Ca Mâu Ni mầu nâu sậm, cao hai thước, tĩnh tọa ngay dưới cội bồ đề cao lớn rủ cành buông toả bóng từ bi. Trên một nền cỏ xanh rì, có đá có hoa, có ao nước cá lội trước mặt, một tượng Quan Thế Âm Bồ Tát nổi bật lên trong tư thế ngồi thanh thản với tay cầm Cam Lồ Tịnh Bình, tay bắt ấn, gương mặt từ bi, nhìn Thiện Tài Đồng Tử đang đứng chắp tay cung kính giữa những ụ đất cao với cỏ xanh mơn chen giữa những tảng đá hình thù kì dị và những giòng suối nhỏ róc rách đêm ngày. Ngoài ra, còn có một hồ rộng đầy hoa sen, hoa súng nằm bao quanh một tịnh thất có kiểu dáng Nhật Bản với những chiếc cầu cong cong bắc ngang hai bên tịnh thất.Càng bước đi trong vườn hoa, khách càng ngẩn ngơ xao xuyến, có thể quên đi những lo toan phiền muộn trong cuộc sống đời thường. Ở vườn hoa này dường như cái gì cũng hiền từ, cũng thâm trầm lặng lẽ để tạo nên một không khí an vui tĩnh lặng. Những kênh mương chung quanh nhà, hoa súng rực hồng, với những đàn cá chép hồng bơi ung dung tự tại. Khắp đó đây được bầy những câu kinh Phật dạy được chạm nổi rõ to. Vãn cảnh chùa Long Sơn, dạo bộ vào vườn hoa để tìm những giây phút thư thả,để rồi trở về với lòng xao xuyến bâng khuâng và tâm hồn bỗng yên tịnh.

Phía bên trái của khu vực trước sân chùa là văn phòng Ban Trị Sự tỉnh Hội. Đây là nơi hội họp cũng như gặp mặt của Chư Tăng trong toàn tỉnh vào những khi có công tác phật sự cũng như vào những ngày lễ quan trọng. Phía ngoài là Trường Trung Cấp Phật Học Khánh Hoà, và khu nội trú của Tăng Sinh. Và đặc biệt mới đây  ( Năm 2007), Tỉnh Giáo Hội đã dựng tượng đài Bồ Tát Thích Quảng Đức cao với bức phong giả sơn thật hùng vĩ phía trái cổng Tam Quan từ bên ngoài nhìn vào. Đây là công trình nhằm tưởng niệm nơi quê hương của Bồ Tát cũng như những đóng góp mà Bồ Tát đã phục vụ cho tỉnh nhà.

Với lịch sử trên 100 năm (1886-2005) kể từ ngày khai sơn lập tự và hiện hữu giữa trần đời, chùa Long Sơn trải nhiều đời trụ trì với nhiều lần trùng tu, nay đã lập nên những kỳ tích lưu truyền cho bao thế hệ mai sau như để nói lên sự bất biến vĩnh hằng của chánh pháp giữa cuộc sống vô thường này.
 
VỀ LỊCH SỬ ĐỊA CHÍ HÒN TRẠI THUỶ VỚI NHỮNG ĐIỀU LIÊN QUAN

Hòn Trại Thuỷ thường được gọi là Hòn Xưởng. Tên chính thức đã được “trước bạ” trong sách vở là Khố Sơn, tục danh là Hòn Kho.

Ðại Nam Nhất Thống Chí chép:
“Khố Sơn ở phía Ðông huyện Vĩnh Xương độ hai dặm. Phía Ðông Nam có nền cũ kho Phương Sơn nên đặt tên như thế. Phía Bắc gần sông Ngư Trường. Năm Ất Mão đầu lúc Trung Hưng (1795) đại binh đánh phá tướng Tây Sơn là Trần Quang Diệu ở Bảo Khố Sơn tức là chỗ nầy.” Lỵ sở Vĩnh Xương trước kia đóng tại Phú Vinh, nên sách nói “Khố Sơn (dịch Hòn Kho ra chữ Hán)nằm ở phía Ðông”. Và kho Phương Sơn là kho chứa lương thực từ thời chúa Nguyễn. Ðó là những tên thông dụng. Núi còn tên nữa rất ít người biết là Hoàng Mai Sơn gọi tắt là Mai Sơn, gọi nôm na là Non Mai. Tên này có trước tên Trại Thủy, Hòn Xưởng, Hòn Kho... Tên của khách văn chương đặt cho núi, và vốn coi mặt mà đặt tên.

Hòn Trại Thủy trước thời thực dân Pháp chiếm đóng Việt Nam, là một hòn núi mọc toàn mai. Những khóm mai cổ thụ, cội cao tàn cả, mọc chen vào những tảng đá hoa cương to lớn. Mỗi lần xuân đến hoa mai nở vàng cả núi. Hết mùa hoa mai thì lá mai đậm và láng trùm lên núi một màu xanh lục lìa và anh ánh. Sáng đông lá mai rụng hết núi trở thành một hòn núi trọc màu xám in những nét đen nhạt của những cành khúc khuỷu, những cội u nần của những khóm mai già rắn rỏi... Cảnh sắc mùa nào cũng đẹp đẽ nên thơ.

Tên “Hoàng Mai Sơn” đã đẹp, núi lại còn một tên nữa cũng đẹp không thua “Ngọc Bức” tức la “con dơi ngọc”. Mệnh danh như thế là vì đứng ở Nam, xa xa nhìn thấy núi giống hình một con dơi nằm sải cánh, đầu hướng về Nam và trên núi có những tảng đá hoa cương nhấp nháy ánh sáng.

Ðề vịnh Hoàng Mai Sơn người xưa có câu:
Hoàng Mai sơn hạ La Phù mộng,
Ngọc Bức danh trung Hiệp Phố tình.

Nghĩa là: Dưới núi Hoàng Mai chợp được giấc mộng La Phù; trong tiếng Ngọc Bức có ngậm chứa tình Hiệp Phố.

Và trông thấy Trại Thủy có vẻ hiền lành nên thơ, mấy ai ngờ rằng xưa kia đã xảy ra nhiều cuộc huyết chiến ngay dưới chân núi. Ðó là những trận đánh ác liệt giữa nhà Nguyễn và nhà Tây Sơn năm Quý Sửu (1793) tại bến Trường Cá. Và năm Ất Dậu (1885) nghĩa quân Cần Vương đã dùng nơi đây làm căn cứ chống Pháp.
Khi lên chơi Trại Thủy, Thi Nại Thị nghĩ đến chuyện xưa, đề nơi đá mấy vần cảm khái:

- Trong Mộng Ngân Sơn- Quách Tấn, bài Bồi Hồi gởi Hoà Thượng Thích Trí Thủ:

Trăng lên đồi Trại Thủy,
Chuông khuya ngời âm ba,
Bồi hồi mây khóa viện.
Sân bồ đề sương sa.

Ngoài ra ở đây cũng xin nói thêm một điều nữa mà có lẽ xưa kia cũng xuất hiện ở ngay vùng núi Trại Thuỷ này. Nhân dân trong các tỉnh lân cận Khánh Hòa thường truyền tụng: “Cọp Khánh Hòa, Ma Bình Thuận”, và trong tỉnh Khánh Hòa lại còn có câu: “Cọp Ổ Gà, Ma Ðồng Cháy” như thế chứng tỏ rằng Khánh Hòa có nhiều cọp cũng có nhiều ma. Cọp và ma ngày trước ở ngay tại Nha Trang này chứ không đâu xa, mà Thuần Phu Trần Khắc Thành ở khóm Duy Hà, phường Xương Huân có câu:

Mả Vòng đêm vắng ma trêu nguyệt
Phước Hải xuân về cọp thưởng mai.

Tại Mả Vòng xưa kia có một ngôi mả vôi to lớn hình tròn nằm choán cả lối đi, khách bộ hành đi ngang qua đó đều phải đi vòng qua mộ - nên mới gọi là Mả Vòng. Truyền rằng nơi Mả Vòng có rất nhiều ma. Ðến lúc hoàng hôn ma thường hiện ra ngồi bên mả, đợi người đi qua thì “hớp hồn”. Do đó mà kẻ dừng lại phải cố gắng làm sao để qua khỏi Mả Vòng lúc mặt trời chưa lặn.

Sau khi Pháp đặt nền cai trị lên đất Khánh Hòa liền mở rộng con đường Diên Khánh - Nha Trang và dời mả ấy đi nơi khác. Tuy mả đã dời nhưng người đi đường vẫn còn sợ và ít người dám cất nhà ở chung quanh vùng này. Mãi đến năm 1930-1945 mới có phố xá nơi Mả Vòng.

Còn vùng Phước Hải xưa kia chỉ là một rừng mai vàng - mỗi bận xuân về mai nở trùm cả trăm mẫu đất. Từ khi Pháp chiếm Khánh Hòa rừng mai Phước Hải bị dân đốn làm củi nên ngày càng ít đi và đến nay thì không còn vết tích nữa. Khi rừng mai còn rậm, cọp ở núi Huỳnh Ngưu tức Ðồng Bò, thường xuống tìm mồi...

Còn một câu nữa cũng cho thấy cọp ẩn núp đâu đó trong Thành Phố Nha Trang mà Nguyễn Tư Giản làm quan dưới triều Tự Đức( 1828-1883) đã tả:

Ðại Lãnh văn viên vô nguyệt hạ
Nha Trang xạ hổ loạn vân gian.
Nghĩa là:
Lắng vượn trăng mờ đêm Ðại Lãnh
Bắn hùm mây rối núi Nha Trang.

Hay Quách Tấn cũng nói:

Nha Trang có cọp có ma
Có đầm én có rừng hoa mai vàng.
Q.T

Với những gì được nêu lên ở trên cũng đủ cho thấy công lao xây dựng của chư vị Tổ sư cũng như chư Tôn Thiền Đưc từ buổi khai hoá để cho Long Sơn có được như ngày hôm nay thật lớn lao biết dường nào.

LỜI KẾT
Chùa Long Sơn xưa và nay, luôn hoá hiện sự oai nghiêm với trầm- hương ngào ngạt, phảng phất không khí linh thiêng thanh tịnh giữa chốn trần, làm nơi nương nấu cho không biết bao tâm hồn lữ khách tìm về nương tựa để rửa sạch cấu nhiễm bụi phiền tựa như lời của danh nhân xứ Trầm Hương Quách Tấn: “ Người đến viếng cảnh chùa, lòng không rửa mà trong, thân không cánh mà nhẹ, ngồi tựa bóng cây đón gió mát, tưởng chừng mình đã xa cách hẳn cõi trần tục”. Hay mơ mộng hơn nữa như lời thơ của ông:

“ Gió ru hồn mộng thiu thiu,
Chuông chùa rơi rụng bóng chiều đầy non”

Nếu như không có tiếng chuông lay mộng, thì mộng còn mãi chìm trong bóng mây, hay vẫn làm con Ong vương hương bay lơ lửng trong hồ sen yên tịnh. Hi vọng rằng tiếng chuông ấy sẽ còn thức tỉnh nhiều hơn nữa những tâm hồn còn lạc lõng trong chốn trần hồng này. Và chùa Long Sơn sẽ mãi là nơi hoài vọng cho tất cả mọi người không chỉ mong tìm về với nét đẹp kì vĩ của nó mà còn hướng về với đời sống tâm linh Phật Giáo để mong được ngâm mình trong nguồn suối mát từ bi giải thoát của đức Từ Phụ Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni Phật. Những gì người viết được trộm nghe từ những bậc tiền nhân truyền khẩu, cũng như được tìm thấy ở một vài tài liệu nhỏ nhoi để nói về một danh thắng tuyệt bích cả về ý nghĩa cái đẹp hữu tình lẫn cái đẹp của nguồn sống tâm linh Phật giáo như Chùa Long Sơn này chắc không làm sao tránh được những thiếu sót. Người viết chỉ tâm nguyện được thành kính nêu lên những điểm sáng mà chư vị tổ sư cũng như chư Tôn Thiền Đức Cao Tăng đã dầy công thắp lên ngọn đuốc Phật Pháp ngời sáng ở nơi đây. Để được nêu lên giá trị nguồn sáng ấy trọn phần toàn vẹn, người viết rất mong sự chỉ giáo và góp ý nhiều từ Chư Tôn Thiền Đức cũng như chư vị tiền bối thức giả.

Thích Tâm Tôn
Chùa Linh Sơn Pháp Bảo- Trung tuần tháng Hai năm Mậu Tý- PL 2552.  

Tài Liệu Tham Khảo:
Xứ Trầm Hương- Quách Tấn
Nước Non Bình Định- Quách Tấn
Quách Tấn, Qua Cái Nhìn Phê Bình Văn Học- Nhiều Tác Giả.
Hướng Về Tháp Bà Thiên Y- Quách Dao
Những Ngôi Chùa Ở khánh Hoà- Trang: www.quangduc.com
Danh Lam Nước Việt- Võ Văn Tường