Không phải lúc nào cũng được xem là nghệ thuật như bối cảnh ban đầu vốn có, các hiện vật mà bây giờ chúng ta phân loại là “nghệ thuật Phật giáo” (Buddhist art), mặc dù có được kỹ thuật thủ công tuyệt xảo và tính thẩm mỹ sâu sắc, chúng được tạo ra với mục đích tôn nghiêm thờ phụng, sinh hoạt văn hóa tâm linh và tích lũy công đức. Giống như nhiều thuật ngữ chính của Phật giáo bị hiểu sai ở phương Tây, thì hình ảnh Phật giáo cũng vậy. Trên thực tế, việc lạm dụng hình tượng Đức Phật trở nên tràn lan, đến nỗi cộng đồng Phật giáo ở Bangkok, Thái Lan cảm thấy cần phải đặt dấu hiệu cảnh báo trên khắp thành phố để giáo dục du khách thập phương rằng "Đức Phật không phải để trang trí" (Buddha is not for decoration) một cách lạm dụng.
Tuy nhiên, tại những thời điểm khác nhau trong lịch sử, sự thiếu hiểu biết đã giúp tạo điều kiện cho việc lưu hành các hình ảnh Phật giáo. Trên thực tế, quá trình này minh họa cách các truyền thống văn hóa khác nhau đã tương tác như thế nào.
Ví dụ, phong cách thiết kế Chinoiserie, trào lưu thời xưa của quý tộc phương Tây vào thế kỷ 18-19, hình ảnh già lam tự viện Phật giáo từ Trung Hoa đã phát triển thành mô típ trang trí phổ biến trong một loạt các phong cách nghệ thuật châu Âu. Điều thú vị hơn nữa là việc hình thức hóa chùa chiền đạo Phật đã ảnh hưởng đến nền văn hóa vật thể Trung Hoa. Phong cách Chinoiserie bao gồm các loại sơn mài hoàn thiện, tơ tằm, gỗ màu tối và các loại hàng dệt hoa văn, họa tiết cách điệu, có nguồn gốc từ thế kỷ 17 và 18 như một phiên bản lãng mạn của thẩm mỹ Trung Quốc, nó thích nghi nhanh với phong cách sống phương Tây.
Kiến trúc xây dựng Chùa, Tháp Phật giáo, có nguồn gốc từ Ấn Độ. Khi ánh quang minh từ bi, trí tuệ, hùng lực, tự do, bình đẳng đạo Phật lan tỏa đến Trung Hoa, các hình thức và phong cách nghệ thuật đã được định hình thêm bởi các truyền thống kiến trúc Phật giáo cổ đại Ấn Độ. Theo truyền thống, mỗi cơ sở tự viện Phật giáo là nơi tôn trí thờ di tích của Đức Phật hay các vị Bồ tát, các vị cao tăng thạc đức lỗi lạc, hình ảnh chư thiên, các vị Thần Hộ pháp.
Các truyện du ký và chuyên luận của châu Âu từ thế kỷ 17-19, bao gồm các miêu tả hoặc hình ảnh minh họa bởi sự xuất hiện những nét văn hóa kiến trúc kỳ lạ của các ngôi chùa, tháp Phật giáo với nhiều tầng, hình đa giác hoặc hình vòm mái uốn cong.
Tác phẩm "China Illustratata" (中國圖說) xuất bản 1667 bởi tác giả là một tu sĩ Dòng Tên người Đức Athanasius Kircher (1602–1680) viết bằng tiếng Latin và ngay lập tức được dịch sang các ngôn ngữ bản địa và xuất bản (người Hà Lan năm 1668, tiếng Anh trong năm 1669, tiếng Pháp năm 1670) tổng các thời điểm kiến thức về Trung Hoa, Tây Tạng và vùng Viễn Đông (với nhiều hình ảnh minh họa) đã có một thành công đáng kể và là nguồn gốc của Sinology hiện đại.
Trung Quốc học (chữ Hán: 中國學) là ngành khoa học chuyên nghiên cứu về Trung Quốc, bao gồm lịch sử, chính trị, xã hội, triết học, kinh tế, thậm chí nghiên cứu cả về cộng đồng người Hoa ở nước ngoài. Đây là khái niệm do người nước ngoài đặt ra, tiếng Anh gọi môn khoa học này là Sinology hay Chinese Studies, còn người Trung Quốc gọi khoa học nghiên cứu về Trung Quốc là Quốc học 國學.
Tác phẩm "China Illustratata", tác giả Athanasius Kircher miêu tả Địa lý, Lịch sử, Niên đại, Chính trị và Vật lý của Đế chế Trung Hoa; tác phẩm "Chinese Tartary" (中國韃靼) bởi tác giả một nhà sử học Dòng Tên người Pháp chuyên về Trung Quốc Jean-Baptiste Du Halde (杜赫德; 1674-1743) đã nhấn mạnh đến tính chất kiến trúc thờ thần tượng và mê tín như vậy, phản ánh một thái độ phổ biến đối với Phật giáo ở châu Âu vào thời điểm đó.
Ngôi Bảo tháp 9 tầng tại tỉnh Phúc Kiến, Trung Hoa được minh họa bởi cuốn sách của tác giả Athanasius Kircher (1667), trang 134
Ngôi già lam Đại Báo Ân Tự Tháp (大報恩寺塔), Nam Kinh, đại bảo Tháp Lưu Ly (琉璃塔) bằng gốm sứ tráng men được thiết kế dưới thời trị vì của Hoàng đế Vĩnh Lạc (1402–1424) và ngay sau khi bắt đầu xây dựng vào đầu thế kỷ 15, là một ví dụ ở ngưỡng mộ nhất ở châu Âu về kiến trúc nghệ thuật Phật giáo Trung Hoa, mặc dù vật liệu xây dựng đã được tráng men thay vì đồ gốm sứ. Tác phẩm nghệ thuật kiến trúc Phật giáo này đã được minh họa ở một trong những tác phẩm có uy tín nhất của Trung Hoa vào thời bấy giờ, Đại Sứ quán từ Công từ Công ty Đông Ấn của các Các tỉnh Thống nhất Hà Lan (1665) do Johan Nieuhof (1618-1672), một du khách người Hà Lan, người đã viết về các chuyến hành trình của mình đến Brazil, Trung Quốc và Ấn Độ. Nổi tiếng nhất trong số đó là hành trình dài 2.400 km đi đến Bắc Kinh trong những thập niên 1655-1657, khiến ông trở thành một nhà văn phương Tây có uy tín ở Trung Hoa. Ông đã viết về một Đại sứ quán từ Công ty Đông Ấn bởi cuộc hành trình đầy ấn tượng này.
Những kiến trúc Nghệ thuật Phật giáo này đã được tích hợp vào Bách khoa Toàn thư (DiderotEncyclopédie). Sau đó, Hoàng gia Châu Âu bị quyến rũ bởi những ngôi già lam cổ tự Phật giáo tại Nam Kinh, đã đặt làm các mô hình từ các lò nung gốm sứ ở Trung Hoa. Một trong những số chúng đã còn tồn tại và có thể được xem trong bộ sưu tập nghệ thuật của Hoàng gia Anh, các Bảo tàng Victoria và Albert ở London, và Musée des Arts Décoratifs ở Paris, Pháp quốc. Những mô hình này không phải trang trí Phật giáo. Nhiều thứ trong số chúng được bảo quản từng cặp và điều này có thể là cách chúng được trưng bày.
Ngôi già lam tự viện Phật giáo bằng gốm sứ ở Nam Kinh, Trung Hoa, được minh họa bởi cuốn sách của tác giả Athanasius Kircher (1665), trang 84
Ngôi Bảo tháp bằng gốm sứ (1800-1818) ở Cảnh Đức Trấn (景德镇市), tỉnh Giang Tây, Trung Hoa; gắn kết với Vương quốc Anh vào cuối thế kỷ 19: (1815-1818?). Royal Collection Trust, RCIN 812
Trong khi đó, các bản sao kiến trúc già lam tự viện Phật giáo mọc lên như nấm tại các khu hoa viên Hoàng gia châu Âu. Trong số đó, thiết kế ngôi già lam cổ tự Phật giáo trong Vườn bách thảo Hoàng gia, Kew, tây nam London, Vương quốc Anh, đã trở thành một thắng cảnh của London kể từ khi hoàn thành vào năm 1762. Trong khi ngôi chùa ở Nam Kinh được kiến tạo để tưởng niệm những thành viên của Hoàng gia Vĩnh Lạc Đại đế triều đại nhà Minh (1360-1424), và ngôi chùa Phật giáo trong Vườn bách thảo Hoàng gia, Kew, tây nam London được đức Quốc vương Liên hợp Anh George III (tại vị 1760-1820) kiến tạo để làm quà tặng dâng lên người mẹ hiền kính yêu đang còn tại thế.
Kiến trúc sư, chuyên gia khảo cổ châu Âu William Chambers (1723, 1796) giới thiệu tính mới lạ đáng ngạc nhiên này nhằm đa dạng hóa cảnh quan hoa viên. Tuy nhiên, trong khi ngôi chùa của ba gồm 10 câu chuyện, chỉ có một số lẻ các câu chuyện được coi là phù hợp với chùa Trung Hoa. Thêm vào đó, những trang trí trên mái nhà với 80 con rồng được phục chế lại từ năm 2015 chắc chắn là do chế tác của Kiến trúc sư William Chambers.
Kew Gardens: Chùa và Cầu, Richard Wilson, 1762. Trung tâm nghệ thuật Anh quốc Yale
Tuy nhiên, tính xác thực ít khi quan tâm đến thời đại trường phái Trung Hoa (Chinoiserie) đạt đến đỉnh điểm vào khoảng giữa thế kỷ 18 và Kiến trúc sư William Chambers, chuyên khảo châu Âu đầu tiên giới thiệu về các khu vườn Trung Quốc, vốn đóng một vai trò quan trọng trong sự phổ biến của các khu vườn Trung Quốc ở Anh và thậm chí ở châu Âu. Ví dụ, một trong những thiết kế không công bằng của ông -nơi một ngôi già lam tự viện Phật giáo được kết hợp đan xen với một cây cầu đá đã sớm được truyền bá trong những cuốn sách kiểu mẫu và được thực tiễn trong thực hiện. Ngôi già lam tự viện Phật giáo Trung Hoa và cây cầu đá đó bây giờ đã phế tích, sau đó được phục dựng để tưởng niệm các Điều ước Quốc tế năm 1814 Hòa bình với Đế quốc Pháp. Tại Trung Hoa, các ngôi già lam tự viện Phật giáo cũng được xem là có ý nghĩa.
Lấy cảm hứng từ các nguyên tắc phong thủy, một loại kiến trúc gọi là Văn Phong tháp (文峰塔) ra đời. Về cảnh quan môi trường, nó giống như một ngôi già lam tự viện Phật giáo, nhưng chức năng của nó là mang đến phúc cát tường cho các học giả địa phương và tăng cơ hội thành công trong các kỳ thi đua dân sự. Tuy nhiên, ở châu Âu, hình ảnh của ngôi già lam tự viện Phật giáo đã được chuyển thành một trang trí thế tục hóa.
Cầu đá Chùa Phật giáo Trung Hoa, Công viên St. James, một trong những Công viên Hoàng gia thuộc thành phố Westminster của trung tâm Luân Đôn, bởi Joseph Gleadah (Hoạt động 1800-50). Ảnh: Crown
Choinoiserie (trường phái Trung Hoa) thường được hiểu là một hiện tượng trong đó xã hội phương Tây đã sử dụng các vật thể Trung Hoa, các họa tiết và hình ảnh để định hình, chỉnh sửa, hoặc tái tạo lại các hình ảnh, xác định nó, với ít ảnh hưởng đến Trung Quốc. Tuy nhiên, nghiên cứu sơ bộ của tôi cho thấy hình ảnh ngôi già lam tự viện Phật giáo, không có ý nghĩa tôn giáo, đã được giới thiệu trở lại với triều đình nhà Thanh như một mẫu mực thế tục. Ngoài các hoạt động ngoại giao và thương mại thông thường giữa Trung Quốc và châu Âu, các nữ tu dòng Tên phục vụ các vị Hoàng đế nhà Thanh phải đóng vai trò không thể thiếu trong việc hình thành ngôi Tự viện hình tượng ở quê nhà.
Bộ sưu tập Đồng hồ từ bộ sưu tập hoàng đế nhà Thanh. Từ trái sang phải: Thế kỷ 18, London; thời vua Càn Long, Canton; Hội thảo Imperial Bắc Kinh, Pagani, 2001
Theo quan sát của Fang (2004) và Bartholomew (2006), trước triều đại nhà Thanh, ngôi già lam tự viện Phật giáo không được sử dụng làm ‘moitif’ trang trí ở Trung Quốc. Nó cũng hiếm khi được miêu tả trong các bức phong cảnh. Tuy nhiên, sau khi so sánh một loạt đồ tạo tác được tạo ra cho triều đình nhà Thanh, dường như tôi thấy hình tượng ngôi già lam tự viện Phật giáo đột nhiên được đưa vào các bức tranh và đồ gốm dưới thời trị vì của Hoàng đế Càn Long (1735-1796).
Hơn nữa, trong khi các hoàng gia châu Âu đang thu thập đồ gốm sứ Trung Hoa, Hoàng đế Càn Long đã bị mê hoặc bởi các đồng hồ phương Tây. Trong bộ sưu tập của mình, có một số đồng hồ dưới dạng Tự viện Phật giáo, được sản xuất tại London, Canton và hội thảo hoàng gia ở Bắc Kinh. Có nhiều khả năng rằng các mô hình châu Âu kích thích bản sao trong nước.
Phía Nam của Đại Thủy Pháp (大水法 (Grand Fountain), từ phía Tây Twenty Views of Mansions, bởi Pirazzoli-t'Serstevens M., 1987
Trong kế hoạch ban đầu cho cung điện mùa hè Imperial (Vườn Viên Minh-圓明園), có một hòn đảo dành cho các tòa nhà Tôn giáo, nhưng không có ngôi già lam tự viện Phật giáo nào được dựng lên. Tuy nhiên, điều kỳ diệu trong các lâu đài ở châu Âu (Tây Dương Lâu-西洋樓) được bổ sung vào năm 1747 dưới sự bảo trợ của Hoàng đế Càn Long (trị vì 1735-1796), triều đại nhà Thanh, các giáo sĩ Dòng Tên đã thiết kế một cặp vòi phun nước cao chót vót (hình dưới) giống như ngôi tự viện Phật giáo 9 tầng được linh mục dòng Tên, nhà khoa học người Đức Athanasius Kircher mô tả. Nó chỉ có ý nghĩa rằng các kiến trúc sư này đã nghiên cứu các tác phẩm của Linh mục dòng Tên, nhà khoa học người Đức Athanasius Kircher (1602-1680), trước khi đến Trung Hoa. Hơn nữa, có thể họ đã mang một số hình ảnh Trung Hoa, đã được giải thích sai hoặc không trở lại Trung Hoa.
Chùa và Bảo tháp gốm sứ như được minh họa trong Kế hoạch Kiến trúc Dân dụng và Lịch sử của Fischer von Erlach (1721)
Thật không may, chúng tôi không thể tập hợp tất cả các tài liệu hình ảnh đã được khảo sát cho nghiên cứu này, nhưng dường như hình ảnh ngôi già lam tự viện Phật giáo ngày càng xuất hiện trong nghệ thuật Trung Hoa của thế kỷ 18.
Trên thực tế, vào triều đại nhà Thanh, tầm quan trọng tôn giáo của cơ sở Tự viện Phật giáo đã giảm ở Trung Hoa, vì các tác phẩm điêu khắc Phật giáo đặt trong các điện thờ, giảng đường đã vượt qua các di tích như là trọng tâm của sự tôn kính trong các ngôi già lam tự viện Phật giáo. Đây có thể là một yếu tố khác dẫn đến việc thế tục hóa hình tượng già lam tự viện Phật giáo ở Trung Quốc. Tuy nhiên, thật hấp dẫn khi nhìn thấy hình ảnh của ngôi già lam tự viện Phật giáo đã làm phong phú thêm nền văn hóa vật thể ở châu Âu và Trung Quốc một cách hài hòa.
Tác giả Trương Quốc Oánh, nhà văn, nhà quản lý tư vấn nghệ thuật. Với chuyên môn của bà về nghệ thuật và giáo lý đạo Phật, bà đã tận tâm truyền cảm hứng cho thế giới đương đại bằng những di sản văn hóa cổ đại. Bà đã làm việc với các viện bảo tàng, nhà đấu giá và các tổ chức tôn giáo nổi tiếng. Chuyên mục này nhằm mục đích tuyên dương triết lý từ bi trí tuệ đạo Phật đích thực và cho công chúng thưởng lãm các đồ vật nghệ thuật Phật giáo quý hiếm, bằng cách phỏng vấn các bậc thầy tôn giáo, học giả, nghệ sĩ và nhà sưu tập tư nhân, cũng như chia sẻ kinh nghiệm cá nhân.
Tác giả Trương Quốc Oánh tốt nghiệp học vị Thạc sĩ Lịch sử Nghệ thuật tại trường Nghiên cứu phương Đông, Châu Phi và Học viện mỹ thuật Courtauld (Courtauld Institute of Art), trung tâm nghiên cứu lịch sử và bảo tồn mỹ thuật & kiến trúc, thuộc đại học London, Vương quốc Anh.
Tác giả Trương Quốc Oánh
Biên dịch Thích Vân Phong
(Nguồn: 佛門網)
Tài liệu tham khảo:
Bartholomew, T. T. 2006. Hidden Meanings in Chinese Art =: Zhongguo ji xiang tu an. San Francisco: Asian Art Museum of San Francisco.
Chambers, W. 1757. Designs of Chinese Buildings, Furniture, Dresses, Machines, and Utensils. Engraved by the Best Hands, from the Originals Drawn in China.
———, 1773. A Dissertation on Oriental Gardening. London: W. Griffin.
Fang, J. P., 2004. Symbols and rebuses in Chinese art: figures, bugs, beasts, and flowers. Berkeley: Ten Speed Press.
Kircher, Athanasius. 1667. Athanasii Kircheri e Soc. Jesu China monumentis quà sacris quà profanis, nec non variis naturae & artis spectaculis, aliarumque rerum memorabilium argumentis illustrata, auspiciis Leopoldi Primi roman. imper. Antwerpiae: Apud Jacobum à Meurs.
Nieuhof, J., Le Carpentier, J., and van Meurs, J. 1665. L'ambassade de la Compagnie orientale des Provinces Unies vers l'empereur de la Chine ou Grand Cam de Tartarie faite par les Srs Pierre de Goyer & Jacob de Keyser: illustrée d'une très-exacte description des villes, bourgs, villages, ports de mers & autres lieux plus considérables de la Chine. A Leyde: pour Jacob de Meurs.
Pagani, C. 2001. Eastern Magnificence & European Ingenuity: Clocks of Late Imperial China. Ann Arbor: University of Michigan Press.
Pirazzoli-tʼSerstevens M., 1987. Le Yuanmingyuan: jeux d'eaux et palais européens du XVIIIe siècle à la cour de Chine. Paris: Editions Recherche sur les civilisations.